به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از تعادل، علاوه بر این، ارزش افزوده واقعی فرش دستباف ایران در دوره 1383-1391 (به قیمت ثابت سال 1390) کاهش حدود 60درصدی را تجربه کرده و از 122.53 میلیارد ریال به 49.51میلیارد ریال رسیده است. تحلیل منتشر شده از سوی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی نیز نشان دهنده آن است که مشکلات ساختاری و مدیریتی فرش دستباف مانع از رشد جهشی و حضور رقابت پذیر این صنعت و نقش آفرینی آن در الگوی پیشرفت و عدالت و اقتصاد مقاومتی شده است. از دیگر سو در حال حاضر وزارت صنعت، معدن و تجارت نیز فاقد بدنه و ماموریت مناسب و پررنگ در حوزه توسعه کسب وکارهای کوچک و متوسط، توسعه روستایی و فقرزدایی است. از این رو ساختار سیاست گذاری فرش دستباف باید به نحوی تغییر یابد که حمایت های دولت از تجار به سمت حمایت از توسعه زنجیره های صادرات محور مردم نهاد متمرکز باشد. بنابراین بهبود نظام مدیریت و برنامه ریزی فرش دستباف امری ضروری به نظر می رسد. این تحلیل همچنین پیشنهاد می کند که برنامه جامع توسعه فرش دستباف تدوین و اجرا شود و در این راستا اطلاعات طرح تدوین نظام جامع مدیریت هنر صنعت فرش دستباف ایران به روزرسانی و استفاده شود.

سهمی که آب رفت

براساس آمارها سهم ایران از صادرات فرش دستباف، در دوره 2013-2003 کاهش یافته و از 41.24 درصد به 31.22درصد رسیده است. اما به طور عکس سهم رقبای ایران مانند هند و ترکیه در حال افزایش بوده است، به نحوی که کشور هند توانسته است سهم خود را از 11.83درصد در سال 2003 به 26.36درصد در سال 2013 افزایش دهد و این امر می تواند زنگ خطری برای صنعت فرش دستباف ایران باشد. علاوه بر این سهم فرش دستباف ایران از صادرات غیرنفتی کشور در سال 1383 به 7.5درصد بوده که به 0.7درصد در سال 1393 کاهش یافته است. به عبارت دیگر سهم فرش دستباف از صادرات غیرنفتی کشور در دوره 1393-1383 تقریبا 91 درصد کاهش یافته است. از طرفی هرچند بررسی آمار ارزش افزوده فرش دستباف به قیمت های جاری نشان دهنده رشد ظاهری در این صنعت است، اما بررسی های دقیق تر حاکی از آن است که این رشد واقعی نبوده و ناشی از تورم است. به طوری که ارزش افزوده واقعی فرش دستباف ایران (به قیمت ثابت 1390) در دوره 1391-1383 کاهش حدود 60 درصدی را تجربه کرده و از 122.53میلیارد ریال به قیمت سال 1383 به 49.51میلیارد ریال در سال 1391 رسیده است.

از سوی دیگر بیشترین کاهش سالانه در این دوره به ترتیب مربوط به سال های 1391-1390 و 1386-1385 است. این آمار حاکی از نابسامانی و تضعیف فرش دستباف و ارزش افزوده واقعی آن، حتی در دوره هایی است که مشکل تحریم جدی هم وجود نداشته است. بنا بر اظهار مسوولان و مشاهدات میدانی، شاغلان و میزان تولیدات این صنعت در نواحی روستایی و عشایری نیز نسبت به گذشته کاهش را تجربه کرده است. این در حالی است که روزگاری نواحی روستایی و عشایری کانون اصلی تولید فرش های اصیل و صادراتی ایرانی بودند.

وقتی همه برای فرش تصمیم می گیرند

یکی از مهم ترین مواردی که می تواند در توسعه هر صنعتی از جمله فرش دستباف موثر باشد، وجود نظام مناسب مدیریت و سیاست گذاری برای تدوین و اجرای سیاست های اثربخش است. در شرایط کنونی، چندین دستگاه اجرایی در زمینه فرش دستباف فعالیت دارند که در این میان می توان به وزارت صنعت، معدن و تجارت (مرکز ملی فرش ایران و سازمان توسعه تجارت ایران)، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (موزه ملی فرش ایران)، سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی و کمیته امداد امام خمینی (ره) اشاره کرد. بر این اساس تعدد مراکز تصمیم گیری از مهم ترین عوامل مشکل ساز برای توسعه صنعت فرش ایران به شمار می آید.

از سوی دیگر بررسی ابعاد مختلف این صنعت در کشور نشان می دهد که چالش هایی از جمله وجود ضعف اساسی در ابعاد ساختاری، مدیریتی، تولیدی و تجاری در کنار تحریم ها و عدم اتخاذ راهبردهای فعالانه در این خصوص موجب شده است تا فرش ایران دوره تنزلی را در عرصه رقابت های جهانی سپری کند و در شرایط نامناسبی قرار گیرد. هرچند در سال های اخیر حرکت رو به رشدی بر اثر تغییر عوامل بیرونی آغاز شده است، ولی مشکلات ساختاری و مدیریتی فرش دستباف مانع از رشد جهشی و حضور رقابت پذیر این صنعت و نقش آفرینی آن در الگوی پیشرفت و عدالت خواهد شد.

بر اساس مصوبه دولت، لازم است کلیه امور مربوط به سیاست گذاری، برنامه ریزی، نظارت، هدایت و حمایت صنعت فرش دستباف، امور تحقیقاتی و پژوهشی مربوط به آن و تهیه ضوابط و الزامات فنی تولید و صادرات و اقدامات حمایتی از سایر دستگاه های اجرایی منتزع و در یک واحد سازمانی در حوزه مرکزی وزارت بازرگانی تجمیع شود. همچنین مصوبه مذکور مقرر داشت کلیه وظایف تصدیگری و واحدهای مربوط به تولید، بازرگانی، خریدوفروش فرش دستباف از وظایف دستگاه های اجرایی ذی ربط حذف و همراه با امکانات مربوط به بخش غیردولتی واگذار شود.

چالش های توسعه فرش دستباف

از سوی دیگر برای توسعه فرش دستباف چالش هایی از جمله کاهش تعداد بافندگان فرش در مناطق روستایی، کاهش تولید، کاهش تمایل بافنده ها به بافت فرش روستایی، جایگاه غیرشفاف فرش دستباف روستایی در قوانین بودجه سنواتی کشور و عدم تحقق مناسب اهداف برنامه پنجم، اثربخشی پایین سازمان های غیردولتی، ساماندهی نامناسب کارگاه های تولیدی، شرایط نامناسب شغل بافندگی، فقدان صرفه اقتصادی بافت، کم توجهی به ارزش های کیفی و هویتی فرش دستباف، ساختار نامناسب بازار و تسلط واسطه ها را می توان نام برد.

از دیگر سو بافندگان روستایی با محدودیت دسترسی به منابع مالی و اعتباری مواجه هستند و اعتبارات مناسب در اختیار بافندگان واقعی قرار نگرفته و در بسیاری از موارد دچار انحراف شده است. این رویه موجب می شود که روستاییان بافنده در تهیه مواد اولیه دچار مشکل شده و برای تامین مواد اولیه به دلالان وابسته شوند. در خصوص بحث بیمه نیز مشکلات بسیاری وجود دارد.

همچنین به دلیل نبود سازوکاری برای شناسایی سلیقه مصرف کننده، اغلب بافندگان توجه چندانی به کیفیت بافت و سلیقه مصرف کننده ندارند و از همان طرح ها و نقشه های قدیمی استفاده می کنند. بالا بودن قیمت تمام شده فرش ایرانی و ورود فرش هایی با قیمت پایین در بازارهای جهانی توسط کشورهای رقیب یکی دیگر از مشکلات فرش دستباف است. از سوی دیگر از مهم ترین عللی که در کاهش صادرات دخیل بوده اند، می توان به کاهش تقاضای جهانی فرش دستباف، اطلاع اندک دست اندرکاران هنرصنعت فرش دستباف از وضعیت تولید و تجارت فرش در کشورهای رقیب و حتی از وضعیت واردکنندگان این کالا، وجود کالاهای جانشین و مکمل مانند کف پوش های صنعتی و ماشینی در کنار تغییر در سبک زندگی و سلایق مصرف کنندگان، تحریم ها، بحران های مالی در اروپا و رکود اقتصادی در کشورهای اروپایی نام برد. علاوه بر این، نبود مراکز فراگیر تهیه و توزیع مواد اولیه در داخل کشور سبب شده است که از ظرفیت های موجود مواد اولیه در داخل کشور (مانند پشم) استفاده مناسبی نشود و ابزارآلات و مواد اولیه مورد نیاز بافندگان در بسیاری از موارد با قیمت بالا و کیفیت نامناسب از خارج از کشور تامین شود.

اقدام شتابزده در تشکیل مرکز ملی فرش

اینها همه در حالی است که تشکیل «مرکز ملی فرش» که با توجه به وسعت عملیات باید در حد معاونت وزارتخانه طراحی می شد، عملا به سطح اداره کل در وزارت بازرگانی تقلیل یافت. این امر سبب عدم انطباق امکانات و مسوولیت های مرکز مذکور در زمینه مدیریت و سیاست گذاری فرش دستباف شد. در حال حاضر این مرکز فاقد استقلال مالی بوده و توانی برای جذب نیروهای متخصص و کارآمد ندارد. ارتباطات این مرکز با سایر نهادها و دستگاه های موثر بر توسعه فرش دستباف، تعریف و نهادینه نشده است. برای مثال در ایجاد رشته فرش و ظرفیت جذب دانشجو در این رشته، هماهنگی موثری بین مرکز ملی و وزارتخانه مذکور دیده نمی شود. بنا بر اظهار برخی مصاحبه شوندگان، مرکز ملی فرش حتی قدرت و اختیار سازماندهی نمایشگاه های فرش دستبافی را که در تهران برگزار می شوند، ندارد و مجوز برگزاری آنها از طریق دستگاه هایی مانند سازمان توسعه تجارت اعطا می شود. طبق یافته های تحقیق در برخی سال ها، تعداد برگزاری این نمایشگاه ها به حدی افزایش می یابد که عملا به ایجاد چالش برای فروشندگان دایمی فرش دستباف در سطح شهر منجر می شود. این در حالی است که فرش دستباف دارای ماهیت بین بخشی بوده و ابعاد مختلفی از جمله تولید مواد خام مانند ابریشم، پشم، پنبه، رنگ های طبیعی، نخ و غیره، آموزش قالیبافان، توسعه تشکل های قالیبافی (با استفاده از ظرفیت های موجود)، بازاریابی و تجارت، تحقیقات، توسعه زیرساخت ها و کارگاه ها، ایمنی و بهداشت کار و تامین اجتماعی و تامین مالی و اعتبارات دارد که باید در قالب یک برنامه جامع مد نظر قرار گیرد.

سیاست گذاری چنین برنامه های جامعی و نظارت مستمر بر اجرای همه جانبه آنها، تنها از عهده یک کمیته یا کمیسیون چند تخصصی بر می آید. در صورت اجرای صحیح این برنامه ها، دستاوردهایی مانند رشد ارزش افزوده، بهبود اشتغال، توسعه فرهنگی، بهبود درآمد فعالان زنجیره تولید فرش دستباف به خصوص بافندگان، بهبود کیفیت زندگی و بهبود صادرات قابل انتظار خواهد بود.